شرق‌شناسی- بخش 94.
هرالد والتر بیلی (Bailey Herald Walter) (1899-1996) متخصص در زبان‌های ایرانی و مطالعات زردشتی‌ اهل انگلستان، متولد 16 دسامبر 1899 در شهر دیوایزز (Devizes) در ایالت ویلتشر است. وی در 11سالگی در سال 1910 به استرالیای غربی رفت و پس از گرفتن لیسانس و فوق لیسانس علوم انسانی از دانشگاه پرت (Perth‌) درسال 1927 وارد دانشگاه اکسفورد گردید و در سال 1933 درجه دکترا در فلسفه‌ گرفت. وی از سال 1929 تا 1936 مربی مطالعات ایرانی‌ در مدرسه مطالعات شرقی‌ دانشگاه لندن‌ بود. از 1936 تا 1967 استاد‌ی‌ زبان سانسکریت را‌ در دانشگاه کمبریج‌ به عهده داشت و در سال 1967 باز‌نشسته شد‌. وی قبلا‌ در 1944‌ عضو آکادمی بریتانیا و درسال‌ 1946 عضو آکادمی دانمارک و سال بعد عضو اکادمی نروژ و در سال 1948 عضو آکادمی تاریخ و باستان‌شناسی سوئد‌، از 1946 تا 1969 عضو هیات گردانندگان‌ مدرسه مطالعات شرقی و آفریقائی دانشگاه‌ لندن، از 1948تا 1952 رئیس انجمن واژه‌شناسی، از 1964 تا 1967عضو افتخاری کوینز کالج انجمن آسیائی سلطنتی‌. در سال 1948 عضو آکادمی کتیبه‌ها و ادبیات‌ انستیتوی فرانسه، 1971 عضو آکادمی علوم انسانی‌ استرالیا، در سال 1972 رئیس انجمن مطالعات افغانی و رئیس انجمن میترائی بود‌. در سال 1963 دکترای افتخاری ادبیات از‌ دانشگاه استرالیائی غربی و 1970دکتری افتخاری‌ ادبیات از دانشگاه ملی استرالیا‌،1972 نشان طلای انجمن آسیائی سلطنتی و 1976 دکتری افتخاری ادبیات از دانشگاه اکسفورد را دریافت نمود‌. این خاورشناس پرکار در 25 ژانویه 1996‌ در گذشت‌.(1)‌.
با پیشرفت دانش زبان‌شناسی ایرانی در دهه سوم قرن بیستم‌ میلادی‌ یکی از این محققان‌ بیلی‌ اهل انگلستان است که با آگاهی از هند‌شناسی و ایران‌شناسی‌، نوعی تقسیم‌بندی برای زبان‌های ایرانی نو در مقاله‌اش در سال 1936 ارائه می‌دهد، ولی زبان تاجیکی‌ مرسوم در تاجیکستان را‌ در زمره گروه‌بندی خود‌ ذکر نکرده (از موارد روشن در سیاست شرق‌شناسی‌ حاکم بر فضای فرهنگی انگلستان‌ که تصمیم جدی برای جدائی‌ زبان تاجیکی‌ (فارسی ماوراءالنهری‌)‌ از شاخه اصلی زبان‌های ایرانی‌ از طریق دستور‌العمل‌ اختلاف بینداز و حکومت کن‌ (استعمار انگلیس، اختری‌) اما تحقیق جالب توجهی در‌باره این زبان‌ها ارائه داده است‌. بیلی هم چنین کتاب مستقلی بیست سال بعد از آن مقاله منتشر کرده است که مطالب جدیدی‌ در‌باره زبان‌های ایرانی و گویش‌های آن گنجانده است (2).
آقای هوشنگ اتحاد‌ ضمن شرح حال‌ مرحوم سید حسن تقی‌زاده‌ از هارولد والتر بیلی هم یادی کرده ونوشته‌اند که‌: هارولد والتر بیلی‌ خاور‌شناس، ایران‌شناس، عضو فرهنگستان نروژ، عضو فرهنگستان‌ تاریخ سوئد، عضو فرهنگستان دانمارک و رئیس انجمن فقه‌اللغة‌ انگلستان مدت پنج سال رئیس انجمن واژه‌شناسان بریتانیا بود وبه مدت بیست سال وظائف ریاست انجمن پادشاهی انگلستان را به عهده داشت. درجه دکتری خودرا از دانشگاه اکسفورد در رشته زبان‌های سانسکریت و اوستا و دستور زبان تطبیقی زبان‌های هند و اروپائی‌ در سال 1933 گرفت‌. هوشنگ اتحاد پس از شرح کوتاهی در‌باره دوران تحصیلی بیلی می‌نویسد او از نخستین سال‌های استادی در دانشگاه در کمبریج در بزرگترین دانشگاه‌های اروپا و آمریکا و در بیشتر فرهنگستان‌های مشهور جهانی به تدریس وسخنرانی پرداخت و مطالعات و تحقیقات خودرا در زمینه ایران‌شناسی و زبان‌ها وفرهنگ کهن ایرانی و هندی و ملل شرق‌ ادامه داد . نتیجه این تحقیقات در معتبر‌ترین مجله‌های علمی جهان، از جمله در شماره‌های مختلف‌ مجله دانشکده مطالعات شرقی و آفریقائی لندن‌ و یا مجله پادشاهی آسیائی‌ لندن از دیر‌باز منتشر‌ شده است‌ که اغلب محل مراجعه‌ پژوهشگران و ایران‌شناسان‌ امروز جهان می‌باشد. خوشبختانه مجموعه‌ این مقالات‌ در دو جلد‌ توسط "ماهیار نوابی"‌ ترجمه به فارسی و چاپ هم شده است‌. محتوای مقالات‌ مفصل و مفید بیلی‌ در‌باره دشواری‌های پژوهشگر‌ در یافتن‌ راز‌های پنهان تاریخ‌ از خلال متن‌های‌ بودائی، ختنی و بیشتر در زمینه واژه‌شناسی سانسکریت، اوستائی، پهلوی، خُتنی‌ و دیگر گویش‌های ایرانی و نیز در مورد تاریخ و ادبیات‌ و کتاب‌شناسی‌ کشورهای آسیای میانه‌ و غربی به ویژه ایران می‌باشد‌.‌
بیلی در حدود سیصد‌ مقاله در زمینه‌های‌ گوناگون خاور‌شناسی‌ نگاشته است‌. او در شناسائی زبان‌های ایرانی رایج‌ در تبت و ماوراءالنهر‌ استادی بی‌بدیل بود و بزرگترین متخصص زبان خُتنی به شمار می‌رفت‌. وی واژه‌نامه عظیمی‌ در زبان ختنی‌ در متجاوز از پانصد صفحه‌ منتشر کرد که یکی از بزرگترین‌ لغت نامه‌ها در علم فقه‌اللغة ایرانی‌ به شمار می‌آمد‌. بیلی که در طول سال‌های‌ فعالیت کتابخانه عظیمی‌ در مورد زبان‌های فارسی قدیم‌ جمع‌آوری کرده بود‌ در سال 1978 با همکاری دو تن از استادان دانشگاه کیمبریج‌ بنیادی به عنوان "بنیاد هند و ایران باستان" تاسیس کرد و کتاب‌های‌ کتابخانه خود را برای استفاده پژوهشگران در اختیار این بنیاد قرار داد‌ (3).
در دانشنامه‌ ویکی‌پدیای فارسی هم نوشته کوتاهی در‌باره این شخص ایران‌شناس‌ آمده که کوتاه شده‌اش را برای شما نقل می‌کنم. ویکی‌پدیا نوشته است که‌: هرالد والتر بیلی از ده سالگی به دلیل مهاجرت به استرالیا‌ از دسترسی به آموزش رسمی محروم بود‌. یاد‌گیری زبان‌های‌ یونانی، لاتین و همچنین زبان‌های غیر اروپائی و حتی اوستائی‌ را‌ در دوران نو جوانی آغاز کرد‌. در سال 1921 در دانشگاه استرالیا‌ی غربی به تحصیل زبان‌های‌ کلاسیک پرداخت و در سال 1927 پس از فارغ‌التحصیل شدن‌ از آن دانشگاه برنده بورس تحصیلی دانشگاه‌ اکسفورد شد. در سال 1929 به عنوان مدرس‌ کرسی‌ جامعه پارسیان‌ در دانشکده مطالعات‌ شرقی لندن منصوب شد و در همان سال کار رساله دکتری خود را که مجموعه ترجمه و تحشیه‌ بُند هشن‌ متن زردشتی از زبان پهلوی بود آغاز کرد و در نتیجه در سال 1937 به عنوان استاد کرسی‌ زبان سانسکریت در کوئینز کالج‌ دانشگاه کمبریج‌ انتخاب شد و در سال 1967‌ پس از در‌گذشت "والتر هنینگ‌" جانشین او شد‌. هرالد والتر بیلی را یکی از برجسته ترین‌ ایران‌شناسان قرن بیستم دانسته‌اند‌. گفته شده‌ که او قادر به خواندن‌ بیش از پنجاه زبان بوده است‌. تخصص اصلی او در زبان خُتنی (سکائی)‌، زبان ایرانی سرزمین خُتن در ترکستان چین (ترکستان شرقی‌)بود (4).
نویسنده سایت "پارسی انجمن" آقای شهر براز در سایت اینترنتی خود مقاله مفصلی در‌باره این خاورشناس برجسته انگلیسی دارد‌ که کوتاه شده آنرا‌می‌خوانید‌: سر هارولد والتر بیلی (Sir Harold Bailey) از ایران‌شناسان‌ معروف روزگار ما بود که در زنده کردن فرهنگ و زبان ایرانی خُتنی‌ نقش بسیار مهمی داشت‌. بیلی تا ده سالگی به مدرسه رفت و چون پدرش زمین بزرگی در استرالیا‌ خریده بود و می‌خواست بدانجا مهاجرت کند، هارولد و دیگر فرزندانش را از مدرسه بیرون آورد تا در استرالیا به او کمک کنند تا مزرعه بزرگی بر‌پا کند. لذا هارولد دیگر به مدرسه نرفت ودر خانه درس خواند. وی در خانه خود زبان‌های انگلیسی، آلمانی، لاتین، فرانسه، اسپانیائی و ایتالیائی را‌ آموخت و در این اوقات که نام اوستا و تهران به گوشش خورد و ایشان در بیست سالگی‌ بود‌ که‌ آموختن زبان‌های‌ اوستائی، سانسکریت و پالی (از زبان‌های شاخه هندی و زبان متون دینی بودائی) را آغاز کرد‌. وی در همان آغاز جوانی شعر بلندی‌ به زبان سانسکریت سرود، لذا پدرش چون به استعداد فراوان او در یادگیری زبان‌های شرقی ‌پی برد در 22 سالگی او را به دانشگاه فرستاد و در این جا بود که این خاور‌شناس زبان‌های اوستا‌ئی و لاتینی و سانسکریت را در سطح دانشگاهی‌ آموخت ‌و در ضمن زبان‌های ایرلندی کهن و ارمنی و گرجی را هم آموخت‌ و در نتیجه با ولادیمیر مینورسکی ایران‌شناس بزرگ روس در دانشگاه لندن آشنا شد‌. وی در سال 1931 /1311 خ‌ به ایران رفت و در یزد گویش زردشتیان یزد را آموخت‌. هارولد بیلی‌ ابتدا در نظر داشت که فرهنگ ریشه‌شناسی زبان فارسی را پدید آورد ولی این آرزو عملی نشد ودر عوض پروژه زبان خُتنی را به انجام رسانید‌. بیلی زبان‌های اوستی و دو لهجه ایرونی و دیرونی آنرا فراگرفت و به قفقاز هم رفت و با این گویش‌ها با مردمان اوستی زبان سخن گفت‌. بیلی درسال 1960 لقب "سِر" گرفت و در سال 1967 باز‌نشسته شد. و‌ی از ویراستاران تاریخ ایران کیمبریج هم بود، ولی مهمترین کار هارولد بیلی زنده ساختن فرهنگ ایرانی پادشاهی خُتن‌ و زبان وفرهنگ ختنی بود‌. (زبان خِتنی از زبان‌های ایرانی است که سکاهای خاوری بدان سخن میگفتند). سرزمین خُتن در شرق ایران و در مرز چین قرار داشت و تا قرن دهم میلادی مردمش ایرانی و به زبان خُتنی سخن می‌گفتند (5).
در سایت علما و عرفا هم مقاله کوتاهی در باره این خاورشناس ایران شناس‌ آمده و گفته شده که بیلی تحصیلات خودرا در دانشگاه پرث به انجام رساند و از آن پس‌ برای آموختن زبان سانسکریت و دستور تطبیقی زبان‌های هند و اروپائی به انگلستا‌ن باز‌گشت‌. او تقریباً دویست مقاله تحقیقی دارد که دو جلد از مقالات او در‌باره‌ مطالعات ایرانی توسط یحیی ماهیار نوابی‌ یکجا منتشر یافته است این دوجلد مقاله‌های از 1930تا 1953 را شامل می‌شود‌. مرحوم ایرج افشار یزدی در بیاض سفر و سید حسن تقی‌زاده در گزارش بیست وسومین کنگره شرق‌شناسان در کمبریج و محمد طاوسی در مجله آینده سال 12 ش11-12‌ و ابوالقاسم طاهری‌ در کتاب سیر فرهنگ ایران در بریتانیا و در کتاب میراث ایران ترجمه احمد بیرشگ‌ و دانشنامه جهان اسلام جلد پنجم چاپ تهران‌ و دانشنامه انگلیسی زبان (Iranica) و بسیاری از کتب‌ ونشریات ایرانی و انیرانی شرح حال این خاورشناس هم آمده است.(6).

‌نگاهی کوتاه به برخی از آثار گرانقدر این خاورشناس‌:
1- فهرست شهرستان‌های ایران از مارکوارت (بررسی‌) چاپ 1930-1932.
2- ترجمه گات‌های زردشت (بررسی‌) چاپ‌ 1932-1930.
3-‌ در‌باره جاماسب نامه‌ چاپ 1930.
‌4- مطالعات ایرانی‌ چاپ 1932.
‌5- شایست نشایست چاپ 1933.
‌6- گویش‌های غرب ایران‌ چاپ 1933.
‌7- سیری در زبان سکائی خُتنی چاپ 1936.
‌8- یزدی چاپ‌ 1936.
‌9- هوتینکا (ختنی‌) چاپ 1937‌.
10- ُتخاری چاپ 1937 .
11- اثر تازه‌ای به زبان ُتخاری چاپ 1948.
12- لیست واژگان‌ دیگورونی‌ چاپ 1950.
 13- زبان فارسی چاپ 1952-
 14 آریانا چاپ 1954.
15-‌ مشکل واژگان هند وایرانی  چاپ 1957.
16- ادبیات عاشقانه‌ در خُتن قدیم چاپ 1963.
‌17- واژگان ایرانی در زبان ارمنی چاپ 1965.
 18- فرهنگ واژگان ختنی سکائی که از سوی دانشگاه کیمبریج منتشر شده است- چاپ سال 1989.
19- بُند هشن (ترجمه‌ - یادداشت- آوانویسی‌)‌.
20- وضعیت کنونی مطالعات شمال ایران‌ چاپ 1978. و بسیاری مقالات در باره زبان ختنی و ایران و هند و شما‌ل ایران و قفقاز‌ و ارمنستان وگرجستان‌ چاپ شده در مجله‌های ایرانی چاپ ایران و روزگار نو در لندن و دانشنامه‌ها‌ و مجلات‌ به زبا‌های اروپائی.

---

منابع و ماخذ این مقاله‌:
1- گروه مؤ‌لفان و مترجمان‌: فرهنگ خاورشناسان جلد دوم ص502 چاپ تهران 1382 و محمد رستمی‌: ایران‌شناسان و ادبیات فارسی ص 214 چاپ تهران 1390.‌-‌ هر دو کتاب از انتشارات  پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی‌.
2- دکتر مریم میراحمدی‌: تاریخ تحولات ایران‌شناسی‌ در دوران اسلامی ص308. چاپ تهران، طهوری 1395.
‌3-‌ هوشنگ اتحاد‌: پژوهشگران‌ معاصر ایران جلد اول ص192-193. چاپ تهران‌. نشر فرهنگ معاصر 1378‌.
4- ویکی‌پدیای فارسی مقاله، هارولد والتر بیلی‌.
5- شهربراز‌: هارولد والتر بیلی و زبان خُتنی، سایت انجمن پارسی‌.
6-‌ سا‌یت علما و عرفا‌: مقاله‌ هارول والتر بیلی‌.